Op 17 juli 1936 pleegde een groep Spaanse legerofficieren een half-geslaagde staatsgreep in Madrid, waarop de Spaanse Burgeroorlog uitbrak. In de maanden en jaren erop zouden tienduizenden vrijwilligers uit meer dan 50 landen zich aansluiten bij een van de legers die vochten tegen Franco en de fascisten. Vanuit Nederland sloten tussen 600 en 800 vrijwilligers zich aan bij de Internationale Brigades, het communistische leger, en enkele tientallen bij anarchistische of links-revolutionaire milities. De mobilisering moest in het geheim gebeuren, want de Nederlandse overheid deed er alles aan om dit te criminaliseren.
De Spaanse Burgeroorlog was van groot belang voor de internationale arbeidersbeweging. Het was tegelijk de frontlinie tegen het fascisme (gesteund door Hitler en Mussolini) en een revolutie op delen van het platteland en in steden.
Behalve troepen, artsen en verplegers leverden Nederlandse vrijwilligers ook praktische steun in de vorm van geld, medicijnen, kleding en voedsel. Binnen een half jaar had het communistische Rode Hulp in Nederland al 20.000 gulden opgehaald, terwijl de crisis nog niet helemaal voorbij was. Ook schrijvers zoals Gerard van ‘t Reve sr. en de filmmaker Joris Ivens gingen naar Spanje om verslag te doen. De film van Ivens mocht (in 1937) pas worden gepubliceerd in Nederland als hij beelden van Duitse vliegtuigen met hakenkruizen eruit zou halen.
Toen de Nederlanders terugkwamen, werden hun paspoorten afgepakt en werden ze scherp in de gaten gehouden door de inlichtingendienst. Pas ver na de Tweede Wereldoorlog zouden de meesten hun paspoort terug krijgen. Ter vergelijking: 40.000 ex-NSB’ers, ex-SS’ers en nazi-collaborateurs kregen in 1955 hun paspoort al terug. En dat terwijl veel Spanjestrijders ook nog actief waren geweest in het verzet tegen de nazi’s.
Er zijn naar schatting 80 Nederlanders gesneuveld in Spanje. Toen de meeste Nederlanders terugkeerden in de herfst van 1938, werden ze toegesproken door Doloris Ibarruri, de Spaanse mijnwerkersvrouw en politica die een symbool voor de anti-fascistische strijd was geworden: “Kameraden, jullie kunnen trots weggaan, jullie zijn geschiedenis. Jullie zijn een legende. Jullie zijn het heroïsche voorbeeld van de solidariteit en de universaliteit van de democratie. We zullen jullie niet vergeten en als de olijfboom van de vrede weer bladeren krijgt, verstrengeld met de lauweren van de overwinning van de Spaanse Republiek, kom dan terug.”
Ieder jaar wordt er een herdenking georganiseerd door deze stichting: https://spanje3639.org/achtergrond/
Op deze website worden biografieën van Nederlandse Spanjestrijders verzameld: https://spanjestrijders.nl/
